ده پدیده ی نجومی برتر آخرین دهه ی قرن چهاردهم هجری خورشیدی
نگاهی به پدیده هایی كه از هم اكنون باید برای رصد آن ها برنامه ریزی كنیم؛ از اجتماع سیارات گرفته تا گذر زهره و كسوف مركّبی كه زیبایی بی مانندش می تواند بهانه ای برای آغاز سفرهایی پُرماجرا باشد!
شاید اگر قرار بود به همه ی پدیده های نجومی دهه ی آینده اشاره كنیم ساده تر بود تا از میان آن ها ده مورد را گلچین كنیم! چون عوامل مؤثر برچنین انتخابی از دیدگاه كارشناسان مختلف ممكن است بسیار متنوع و تا حدّ زیادی سلیقه ای باشد، 10 رویداد نجومی برتر 10 سال آینده از دید ماهنامه ی نجوم، از زیباترین و نادرترین رویدادهای نجومی اند كه همواره توجه عمومی مردم و منجمان را به خود جلب می كنند، خبرساز و حتی تاریخ ساز ممكن است بشوند و خاطره ی رصد آن ها همواره اتفاقی شیرین و به یادماندنی برای هر منجم آماتور و حتی حرفه ای محسوب می شود.
در این میان فقط به جذاب ترین رویدادهایی پرداخته شده است كه قطعاً در ده سال آینده رخ خواهند داد و از اشاره به پیش بینی های بارش های شهاب یا ظهور دنباله دارها و دیگر پدیده های مشابه، كه ممكن است كیفیت رخ دادن شان بر اساس دقت پیش بینی ها و وجود پارامترهای متغیّر در عمل دستخوش تغییر شود، صرف نظر شده است.
لازم به ذكر است كه محاسبات برای تهران انجام شده و با اندكی تغییر برای تمام نقاط ایران قابل تعمیم است.

1- اجتماع سیارات در اردیبهشت و خرداد 90
 

در دهه ی پیش رو، دست كم هفت اجتماع سیاره ای مهم خواهیم داشت كه جذاب ترین آن ها درست در اردیبهشت 90، روی خواهد داد! كافی است هر روز پیش از طلوع خورشید نگاهی به افق شرعی بیاندازید تا مشتری، مریخ، زهره، و عطارد را در افق مشرق بیابید. اگر تیزبین باشید یا از دوربین دو چشمی و نقشه ی ارایه شده برای رصد اورانوس استفاده كنید می توانید اورانوس را هم در كنار این چهار سیاره بیابید. زیباترین منظره برای تماشای این اجتماع سیارات در صبح دم 10،11 و 12 اردیبهشت شكل می گیرد كه هلال پیر ماه هم به جمع این پنج سیاره افزوده می شود. در همین حال نپتون نیز در 30 درجه ای شرق اورانوس واقع شده و اجتماع آن ها را نظاره گر است! این كه در یك افق و در محدوده ای به وسعت حداكثر 50 درجه در آسمان بتوان 6 سیاره از 7 سیاره ی ممكن را در كنار هلال زیبای ماه رصد كرد از نادرترین رویدادهای نجومی است كه در هر دهه می تواند اتفاق بیفتد. فقط خدا می داد كه طالع بینان چه رویدادهای عجیب و غریبی را برای چنین اجتماعات سیاراتی پیش گویی می كنند! علم این پدیده را فقط رویدادی بسیار زیبا و فرصتی استثنایی برای آشنایی با اعضای منظومه ی شمسی می داند.
در 22 اردیبهشت، چهار سیاره مشتری و زهره و مریخ و عطارد بسیار به یكدیگر نزدیك خواهند شد و حالت غریبی به خود خواهند گرفت. در 8، 9، 10 و 11 خرداد نیز این چهار سیاره پشت سر یكدیگر روی نوار منطقه البروج ردیف خواهند شد و در شرایطی كه كمی آن سوتر اورانوس هم صف آرایی آن ها را تكمیل كرده هلال پیر جمادی الثانی نیز زیبایی محفل آن ها را دوچندان خواهد كرد.

2- گذر زهره در 91/3/17
 

گمان نمی كنم هیچ منجم منصفی رویدادی را جذاب تر و نادرتر از گذر زهره در ده سال آینده بداند. رویدادی كه نمونه ی قبلی آن در 19 خرداد 1383 رخ داده بود و ما چه خوش اقبالیم كه در 17 خرداد 1391 گذر بعدی زهره را خواهیم دید. زیرا این آخرین گذر زهره از مقابل قرص خورشید خواهد بود كه منجمان و مردمان در حال حاضر روی زمین خواهند دید!
بهترین جا در سیاره ی ما برای تماشای گذر زهره در 17 خرداد 1391 خاور دور، شرق روسیه و چین، و شرق استرالیاست. در آمریكای شمالی و مركزی خورشید پیش از پایان گذرغروب می كند. بخش عمده ای از غرب آفریقا و آمریكای جنوبی نیز به هیچ وجه قادر به تماشای گذر زهره نیستند و علاقه مندان در این نواحی برای تماشای زنده ی این پدیده ناگزیر به سفر خواهند بود.
در ایران هرچه به شمال شرق كشور و به ویژه سرخس نزدیك شویم زودتر و بیشتر می توانیم این پدیده ی نادر را تماشا كنیم. نخستین تماس قرص زهره با قرص خورشید به وقت ایران در ساعت 02:40 بامداد آن روز رخ می دهد كه بنابراین از كشور ما دیده نخواهد شد. اما وقتی در ساعت 06:00 قرص زهره به وسط قرص خورشید و گذر زهره به اوج خود می رسد خورشید نیز كم كم برای ایرانیان طلوع می كند تا بتوانیم تا ساعت 09:20 گذر زهره را دنبال كنیم. بنابراین اگر می خواهیم گذر زهره را از ابتدا تا انتها كامل تماشا كنیم باید مهیّای سفر به مشرق زمین شویم و كم كم به فكر تهیه ی گذرنامه و روادید و بلیت و هتل باشیم.
هفده خرداد زمانی است كه معمولاً آسمان بیشتر نواحی ایران صاف است. با این حال ابری شدن نا به هنگام آسمان هم از جمله تجربه های ناگوار و البته آشنا برای نگارندگان است!اگر این گذر را به هر علتی ندیدیم، ناچاریم به روشی تا سال 1496 خورشیدی زنده بمانیم تا گذر بعدی زهره را شاهد باشیم. شاید تا آن زمان به مدد دانش پزشكی امید به زندگی و میانگین طول عمر انسان ها به بیش از 120 سال برسد و دانش آموزان فعلی ما بتوانند شاهد گذر بعدی زهره باشند!

3- خورشید گرفتگی مركّب در 92/8/12
 

كسوف ها، به ویژه اگر از نوع كلّی باشند، از جذاب ترین و خبرسازترین رویدادهای نجومی سالانه آن و رخ دادن شان در هر منطقه مترادف است با بالارفتن تب نجوم و هجوم گردش گران و منجمان آماتور و حرفه ای برای رصد این پدیده ی زیبا. اگر وقوع گرفت های جزئی در جهان را كنار بگذاریم می توان گفت كه در دهه ی آینده 6 كسوف كلی، 6 حلقوی و یك كسوف مركب برای ساكنین زمین رخ می دهد كه متأسفانه از كلّ آنها فقط 4 كسوف سهم ایران است؛ آن هم به صورت جزئی! بنابراین اگر طاقت صبر تا كسوف كلّی در آخرین روز اسفند سال 1412 خورشیدی در ایران را ندارید و می خواهید دست كم ظرف ده سال آینده كسوف كلی یا مركب را به طور زنده تماشا كنید، ناچارید به فكر بستن كوله باری برای عزیمت به سفرهای بین قاره ای باشید. اگر نمی توانید به سفر طولانی بروید و به دنبال رخ داد كسوف در كشورهای هم جوارید چاره ای جز صبر تا 16 سال دیگر ندارید. ولی می توانید از هم اكنون سودای رصد كسوفی كلی و طولانی در 11 مرداد 1406 در كنار خانه ی كعبه در مكه را در سر داشته باشید!
در میان انواع گوناگون خورشید گرفتگی ها كسوف مركب یا كسوف حلقوی- كلّی از نادرترین و هیجان انگیزترین كسوف هاست. وقتی فاصله ی ماه تا زمین درست به اندازه ی طول مخروط سایه ی ماه باشد، كسوف مركب رخ می دهد. كروی بودن زمین موجب می شود تا انتهای مخروط سایه ماه در دو طرف مسیر سایه ی ماه بر روی زمین به سطح زمین نرسد و در نتیجه در ابتدا و انتهای مسیر سایه كسوف به صورت حلقوی دیده شود و در میانه ی مسیر و در اوج خورشید گرفتگی كسوف به صورت كلی دیده شود و تاج خورشید نمایان شود.
در ده سال آینده فقط یك كسوف مركب در 12 آبان 1392 رخ می دهد. تماس اول این كسوف از نواحی غربی ایران در ارتفاع كمتر از 10 درجه از افق مشاهده پذیر است. اما برای دیدن اصل ماجرا به صورت زنده چاره ای جز سفر به سواحل خلیج گینه و اقیانوس اطلس در غرب آفریقا نداریم. مثل روز روشن است كه اندیشه ی تماشای چنین كسوف نادری ممكن است هر شیفته ی نجومی را راهی سرزمین های دوردست آفریقا كند!

4- مقارنه ی زهره و مشتری و خوشه ی كندوی عسل در 93/5/27
 

از میان مقارنه های پُرشماری كه در ده سال آینده رخ خواهند داد زیباترین مقارنه در صبح گاه 27 مرداد 1393 رخ خواهد داد. در این مقارنه زهره و مشتری، در شرایطی كه فقط 14 دقیقه ی قوس از هم فاصله دارند، در صورت فلكی سرطان و چسبیده به خوشه ی زیبای كندوی عسل دیده خواهند شد.
بی شك حضور این دو نگین زیبای آسمان در چنین فاصله ی نزدیكی در كنار یكدیگر در آن زمان توجه مردم بسیاری را به خود جلب خواهد كرد.
بنابراین هم اكنون می توان پیش بینی كرد كه در 1 مرداد 1393 اخبار متعددی از دیدن اجرام مشكوك در آسمان، عكس برداری از بشقاب های پرنده، و دیده شدن اشیای نورانی در آسمان ایران روی تلكس خبرگزاری ها برود! اشیای نورانی كه چیزی جز نور خیره كننده ی زهره و مشتری در آسمان نیستند.

5- احتمال رصد جوان ترین هلال ماه و شكستن ركوردهای پیشین در 93/10/11
 

لازم است شكارچیان هلال حتماً این تاریخ را از هم اكنون در دفترچه ی یادداشت خود ثبت كنند! زیرا در شام گاه چنین روزی باید خود را مهیّای رصد هلال بسیار نازك و جوانی كنند كه با رؤیت آن در مناطق شرقی كشور، ممكن است هم زمان ركورد سنّ هلال و جدایی زاویه ای را از آن خود كنند! سن این هلال در لحظه ی غروب خورشید برای تهران با فاز 0/52 درصد به 11 ساعت و 49 دقیقه می رسد و با مكث 41 دقیقه، 7/3 درجه را از خورشید جدایی زاویه ای خواهد داشت.
پارامتر سنّ هلال و جدایی زاویه ای هر دو از پارامترهای شاخص در رؤیت هلال های جوان ماه اند و از هم اكنون قابل پیش بینی است كه تب رؤیت هلال در شب یلدای 1393 سراسر جامعه ی نجوم كشورمان را فرا خواهد گرفت و رصدگران هلال را در سرتاسر جهان به تكاپو وا خواهد داشت. زیرا مسلماً پس از رصد این هلال تا سال های سال ركوردی جابه جا نخواهد شد!

6- خورشید گرفتگی كلّی در 94/12/19
 

اگر می خواهید در ده سال آینده دست كم برای رصد یك كسوف كلّی به سفر خارج از كشور بروید و حال می پرسید كدام یك از كسوف های كلی شرایط بهتری دارد، به شما كسوف كلی 19 اسفند 1394 در مجمع الجزایر اندونزی و اقیانوس هند و‌آرام را پیشنهاد می كنیم.
زیرا مدتی كه طی این كسوف زیر سایه ی ماه خواهید بود حداكثر به 4 دقیقه و 9 ثانیه خواهد رسید كه به نسبت كسوفی طولانی است و فقط از كسوفی كه در سال 1398 در جنوب شرق اقیانوس آرام رخ می دهد 24 ثانیه كوتاه تر است. علاوه بر این، اندونزی در سوی دیگر قاره ی خودمان است، كشور مسلمان به نسبت ارزانی است و از این رو لازم نیست برای رصد كسوف عازم سوی دیگر كره ی زمین شوید تا هزینه ی مضاعفی را برای دیدن كسوف در آمریكا یا آرژانتین یا شیلی متحمل شوید.

7- گذر عطارد در 95/2/20
 

از گذر زهره با آن شكوه و هیجانش كه بگذریم، گذر عطارد نیز پدیده ی نادری است كه هرچند سال یكبار رخ می دهد، اما به اندازه ی گذر زهره نادر نیست. نخستین گذر عطارد در دهه ی پیش رو در 20 اردیبهشت 1395 رخ خواهد داد كه طی آن قرص عطارد به مدت 7 ساعت و 28 دقیقه از مقابل قرص خورشید گذر خواهد كرد. تماس اول و دوم به وقت ایران در ساعت 15:44 دقیقه روی می دهد و رصدپذیر است. اوج گذر عطارد در 19:27 اتفاق می افتد و پس از آن خورشید غروب می كند و در نتیجه نیمه ی دوم گذر عطارد از ایران مشاهده پذیر نخواهد بود. با این حال، شمال غرب كشور و مرز بازرگان مكانی است كه بیشتر از مكان های دیگر می توان گذر عطارد در 20 اردیبهشت 1385 را به تماشا نشست. اگر بتوانیم تماشای كل عطارد را به بهانه ای برای سفری دور و دراز قرار دهیم شرق كانادا و شرق برزیل بهترین گزینه ها برای رصد گذر عطارد در سال 95 خواهند بود.

8- ماه گرفتگی كلی در 97/5/5
 

طی ده سال آینده، اگر از خسوف های نیم سایه ای كه كمتر توجه بر می انگیزند بگذریم، 4 ماه گرفتگی كلی و 2 خسوف جزئی از پهنه ی ایران مشاهده پذیر خواهد بود.
نخستین مورد آن خسوفی است كه در 25 خرداد امسال رخ می دهد و مقاله ی مفصلّی درباره ی رصد آن در همین شماره آمده است.
این ماه گرفتگی بسیار شبیه است به خسوف كلی 15 مرداد 1397 كه با مدت زمان گرفت (از تماس اول تا تماس چهارم) حدود 3 ساعت و 55 دقیقه طولانی ترین ماه گرفتگی كلی دهه ی آینده است و خسوف 25 خرداد امسال فقط 12 دقیقه از آن كوتاه تر است.
همه ی مراحل خسوف 1 مرداد 1397 از هندوستان تا خاورمیانه و جنوب آفریقا به خوبی مشاهده پذیر است و شرایط رصدی مساعدتری نسبت به خسوف های كلی 19 آذر 90 و 11 بهمن 96 دارد.

 

بهترین زمان برای رصد سیارات بیرونی، كه مدارشان ورای مدار زمین نسبت به خورشید قرار گرفته، هنگامی است كه در وضعیت مقابله باشند؛ یعنی در وضعیتی كه زمین درست در میان آن سیاره و خورشید قرار گرفته و مراكز هر سه آن ها روی یك خط واقع شده باشد.
در این حالت آن سیاره از همیشه به زمین نزدیك تر است و از این رو اندازه ی قرص زاویه ای ظاهری بزرگ تری خواهد داشت كه این امر سبب می شود بتوان جزئیات بیشتری از آن را هنگام رصد پشت چشمی تلسكوپ مشاهده كرد. به علاوه وقتی سیاره ای در مقابله باشد در تمام طول شب فرصت برای رصدش خواهیم داشت و سیاره در نیمه شب به بیشترین ارتفاع از افق خواهد رسید.
به علت بیضی شكل بودن مدارهای گردش زمین و مریخ به دور خورشید و تغییر در موقعیت نقاط اوج و حضیض روی این مدارها مریخ در مطلوب ترین مقابله حدود 55 میلیون كیلومتر و در دورترین مقابله حدود 99 میلیون كیلومتر از زمین فاصله خواهد داشت. این امر موجب می شود هر مقابله ای الزاماً مقابله ی مطلوب تلقی نشود و در برخی مقابله ها اندازه ی ظاهری قرص مریخ بزرگ تر از سایر مقابله ها دیده شود.
دوست داران نجوم مقابله ی مریخ در شهریور 1382 را به یاد دارند. آن هنگام مریخ در نزدیك ترین فاصله ی تاریخی خود در چند هزار سال اخیر قرار داشت و رصد مریخ شور و هیجان خاصی را میان علاقه مندان و حتی رسانه ها ایجاد كرده بود.
مطلوب ترین مقابله ی مریخ در ده سال آینده در 9 مرداد 1397 و درست 4 روز پس از طولانی ترین خسوف این دهه رخ خواهد داد. در آن زمان مریخ در فاصله ی 58 میلیون كیلومتری زمین قرار خواهد داشت و از قدر 2/8- خواهد درخشید.
اندازه ی قرص ظاهری مریخ نیز به 24 ثانیه ی قوس می رسد كه فقط یك ثانیه ی قوس كوچك تر از مقابله ی تاریخی سال 82 است.
از هم اكنون خود را برای رصد عوارضی مانند كلاهك های قطبی مریخ، گودال هلاس، دشت سیرتیس بزرگ، و حتی ابرهای سفید یخ آب در جوّ مریخ از پشت چشمی تلسكوپ تان آماده كنید!

 

اگر فرصت رصد گذر عطارد در سال 95 را به هر علتی از دست دادیم، 20 آبان 1398 فرصت دیگری را برای تماشای این پدیده در دهه ی آینده است. در گذر عطارد سال 98 نیز از ساعت 16:05 به وقت ایران تماس اول و دوم آغاز می شود كه به طور حتم در آن زمان تلسكوپ های ایرانیان با فیلترهای مناسب رصد خورشید این پدیده را زیرنظر خواهند داشت. اما با توجه به كوتاه بودن روز در نیمه ی دوم آبان، زمان اوج گذر كه در ساعت 18:50 رخ می دهد و همین طور مراحل پایانی و تماس آخر قرص عطارد با قرص خورشید كه در 21:34 رخ می دهد از دید منجم های ایرانی زیر افق رخ خواهند داد. مگر آن دسته كه بتوانند بهترین مكان برای رصد این پدیده را، كه كشورهای آمریكای جنوبی است، به قصد تجربه ی سفری علمی-تفریحی انتخاب كنند تا تمام مراحل گذر را به طور زنده زیر نظر داشته باشند و عكاسی كنند. هرچند معمولاً چنین سفری برای رصد گذر عطارد، كه چند سال یك بار اتفاق می افتد، موضوع چندان رایجی نیست.

سخن پایانی
 

به طور حتم كشف ابرنواختری در راه شیری، آن هم پس از 407 سال! یا آتش بازی شهاب های پُرشمار در بارشی پُرشكوه (مانند بارش تنّینی امسال كه پیش بینی شده طوفانی باشد!)، یا ظهور دنباله داری تاریخی و پُرابهت مانند هیل- باپ و مك نات شب ها و روزها ی نجومی خاطره انگیزی را رقم می زند و كلكسیون نجومی ما در دهه ی پیش رو را پُربارتر می سازد.
اگر می خواهید رصد رویدادهای اشاره شده در این مقاله را از دست ندهید وبعد افسوسش را نخورید از همین حال به فكر برنامه ریزی باشید!
نمایی از اجتماع سیارات در صبح گاه یازدهم اردیبهشت 1390
مسیر گذر زهره از مقابل قرص خورشید در 17 خرداد 1391 و زمان بندی موقعیت قرص زهره در برابر قرص خورشید به وقت جهانی
نقشه ی جهانی وضعیت مشاهده ی گذر زهره در 17 خرداد 1391
مقارنه ی استثنایی زهره و مشتری و خوشه ی كندوی عسل در صبح گاه 27 مرداد 1393
نمایی از مسیر سایه و نیم سایه ی ماه روی زمین در كسوف كلی 19 اسفند 1394
مسیر گذر عطارد از مقابل قرص خورشید در 20 اردیبهشت 1395
نمایی از گذرماه از درون مخروط سایه ی زمین در ماه گرفتگی كلی 5مرداد 1397
مسیر گذر عطارد از مقابل قرص خورشید در 20 آبان 1398.